مقدمه

آویشن، از مهمترین گیاهان دارویی و معطر، به دلیل دارا بودن تیمول و کارواکرول، خواص ضد میکروبی، ضد باکتریایی و ضد نفخ دارد. اسانس گل و برگ آن دارای اثر ضد اسپاسم، ضد نفخ، ضد روماتیسم، ضد سیاتیک و ضد عفونی کننده قوی است. در داروسازی، از اسانس آویشن برای تهیه دهانشویه و شربت ضد سرفه استفاده می‌شود.

آویشن در ایران با دو دسته اصلی آویشن کوهی و آویشن باغی (زیرگروه‌های زنده و پرورش‌یافته) گسترده شده است. این گیاهان از خانواده نعناها (Lamiaceae) هستند و به دلیل ترکیبات اسانسی منحصر به فرد مانند تیمول و کارفاکرول، در آشپزی، طب سنتی و صنایع آروماتراپی (استفاده از رایحه گیاهان، گل‌ها و دانه‌ها برای ارتقای سلامتی انسان)و دارویی کاربرد فراوان دارند. ایران با وجود اقلیم‌های خشک و کوهستانی، میزبان گونه‌های متنوعی از آویشن است که برخی از آن‌ها به صورت بومی یا با کشت‌های مدیریتی به کاربردهای صنعتی و سلامت می‌پیوندند.

آویشن کوهی (Thymus spp)

• تعریف و ویژگی‌ها: آویشن کوهی به گونه‌های کوچک، بوته‌ای و برخوردار از برگ‌های متقابل با رگبرگ‌های برجسته اطلاق می‌شود که ارتفاعی معمولاً کمتر از نیم متر دارد. این گروه عموماً به خاطر اسانس‌های غنی با تیمول، کارفاکرول و پینن شناخته می‌شود که خواص ضدباکتریایی، آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی را پشتیبانی می‌کند.
• آویشن کرمانی (Thymus persicus): آویشن کرمانی یکی از گونه‌های شاخص و بومی ایران است که به دلیل سازگاری با اقلیم‌های خشک و سرد فلات مرکزی و ترکیبات اسانس منحصر به فرد، در پژوهش‌های دارویی و صنایع غذایی و آروماتراپی جایگاه ویژه‌ای دارد. با وجود تقسیم‌بندی‌های گیاه‌شناختی در منابع مختلف، این گونه به عنوان یکی از گونه‌های کلیدی کوهی ایران معرفی می‌شود و می‌تواند به عنوان محصول خام یا اسانس در بازار متنوع باشد.
• آویشن کرمانی به دلیل بومی بودن و سازگاری با اقلیم‌های خشک و سرد ایران، به عنوان نمونه‌ای کلیدی برای مطالعات ترکیبات اسانس و کاربردهای دارویی معرفی می‌شود. وجود منابع علمی درباره Thymus persicus نشان می‌دهد که این گونه می‌تواند در مطالعات مقاومت میکروبی، خواص ضدالتهابی و ایمنی مصرف نقشی مهم ایفا کند. این امر برای مشتریان و پژوهشگران اهمیت دارد.
• نمونه‌های دیگر از آویشن کوهی در ایران مانند T. daenensis و T. vulgaris نیز وجود دارند که هر کدام ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند. تیمول و کارفاکرول در این گونه‌ها می‌تواند مقدار و نسبت متفاوتی داشته باشد که بر طعم، عطر و اثرات بالینی آن‌ها اثر می‌گذارد.

آویشن باغی (یا آویشن پرورشی و شیرازی)

• تعریف و ویژگی‌ها: آویشن باغی معمولاً به گونه‌هایی اطلاق می‌شود که به صورت کشت‌شده در باغچه‌ها، مزرعه‌ها یا گلخانه‌ها کشت می‌شوند. این دسته به دلیل سهولت کشت، ثبات تولید و قابل افزایش در مقادیر تجاری، برای صنایع غذایی و دارویی اهمیت دارد. اسانس‌های این گروه نیز حاوی تیمول و کارفاکرول است، اما مقدار و نسبت این ترکیبات می‌تواند با آویشن کوهی متفاوت باشد و معمولاً به دلیل مدیریت کشت و شرایط محیطی، تنوع ترکیبی کمتری نسبت به گونه‌های وحشی دارد.
• کاربری: کاربردهای گسترده در آشپزی، تولید روغن‌های اسانس، مکمل‌های غذایی و استفاده‌های آروماتراپی و دارویی

آویشن کوهی: خصوصیات گیاه‌شناسی، اسانس اصلی ( تیمول،کارواکرول)

آویشن کوهی با نام علمی مشتق از واژه یونانی Thymos (به معنای عطر)، گیاهی خودرو در مناطق استپی و خشک مرتفع مدیترانه‌ای اروپا و آسیا است. این گیاه در ایران با نام‌های محلی آذریه (همدان)، آیشم (تهران و طالقان) و کهلیک اوتی (آذربایجان) شناخته می‌شود و همگی گیاهانی علفی چند ساله با قاعده چوبی هستند.

اسانس معطر و فراوان سرشاخه‌های گلدار آن در پزشکی، داروسازی و صنایع آرایشی کاربرد دارد. این اسانس به عنوان داروی ضد تشنج، گرفتگی عضلات، نارسایی گردش خون، رماتیسم، ورم مفاصل، کمردرد، سیاتیک، عوارض پوستی، گزش حشرات، اگزما، بریدگی، آکنه، سوختگی، ورم بافت زیر جلدی، عوارض تنفسی (آسم، تنگی نفس، سیاه‌سرفه، برونشیت، آسم کودکان، زکام، سرفه، التهاب حنجره)، عفونت دهان، تقویت سیستم ایمنی، دفع پاتوژن، محافظت از بدن، ضد پیری، عوارض سیستم عصبی (سردرد، بی‌خوابی، تنش‌های عصبی)، کیست و عفونت واژن، سیستم ادراری و سوزاک، ضد قارچ و میکروب مورد استفاده قرار گرفته و در معطر ساختن مواد غذایی و بهداشتی نیز به کار می‌رود.

مشخصات گیاه‌شناختی آویشن کرمانی

آویشن کرمانی (Thymus carmanicus) گونه‌ای پایا و بوته‌ای از آویشن‌های کوهی است که دارای ساقه‌های خوابیده، منشعب و کرک‌دار با ارتفاع ۳ تا ۱۰ سانتی‌متر در ساقه‌های گل‌دهنده است. برگ‌ها در سرشاخه‌های گلدار متراکم و به سمت بالا افزایش می‌یابند و در قاعده کوچک و تخم‌مرغی شکل هستند. برگ‌های زیرین تخم‌مرغی پهن یا بیضوی متمایل به دایره‌ای، به طول ۶ تا ۹.۵ میلی‌متر و عرض ۴ تا ۷.۵ میلی‌متر، با دمبرگ‌های کم و بیش گوشتی، پوشیده از کرک‌های چسبنده زرد یا قرمز می‌باشند. زمان گلدهی این گیاه اواخر خرداد تا اواسط تیرماه بوده و در مناطق شمالی کشور تا اطراف تهران و در جنوب ایران در مناطق فارس و کرمان به صورت خودرو می‌روید.

اسانس اصلی آویشن کوهی (ترکیبلات اصلی موجود در آویشن کوهی)

بر اساس تحقیقات انجام شده، ترکیبات اصلی اسانس‌های آو‌یشن کوهی شامل تیمول، کارواکرول، بورنئول، پاراسیمن، گاماترپینن، آلفاترپینن، لینالول، لینالول استات، ژرانیول و 1 و 8-سینئول هستند. تحقیقات نشان می‌دهد که ترکیبات فیتوشیمیایی گونه‌های مختلف آویشن کوهی تفاوت معناداری دارند که احتمالاً ناشی از عوامل ژنتیکی است. برای مثال، در مقایسه بین جمعیت‌های آو‌یشن، بیشترین میزان کارواکرول در جمعیت‌های کرمان (33.08%) و زنجان (30.49%) و کمترین میزان در جمعیت‌های قزوین و کردستان مشاهده شد. بالاترین درصد تیمول (40.42%) نیز در جمعیت کردستان به دست آمد.

تاریخچه و کاربردهای سنتی آویشن کوهی

آویشن کوهی، گیاهی معطر و پرخاصیت، از دیرباز مورد توجه و استفاده بشر بوده است. شواهد نشان می‌دهد که در طول تاریخ، مردم در کشورهای مختلف از این گیاه به منظورهای گوناگونی بهره می‌بردند.

کاربردهای آویشن در دوران باستان:

• نگهداری مواد غذایی: در زمان‌های قدیم که امکانات نگهداری مواد غذایی محدود بود، از آو‌یشن برای افزایش ماندگاری مواد غذایی مانند لبنیات و گوشت استفاده می‌شد. آو‌یشن با خواص خود، فساد این مواد را به تاخیر می‌انداخت.
• مومیایی کردن: مصریان باستان از آو‌یشن معمولی (Thymus vulgaris) در فرآیند مومیایی کردن اجساد استفاده می‌کردند. خواص این گیاه به حفظ و نگهداری پیکرها کمک می‌کرد.
• حمام و معابد: یونانیان باستان از آو‌یشن در حمام‌های خود برای مطبوع کردن محیط و بهره‌مندی از خواص آن استفاده می‌کردند. همچنین، از آو‌یشن به عنوان ماده‌ای خوشبو در معابد استفاده می‌شد و اعتقاد بر این بود که این گیاه منبع شجاعت و دلاوری است.
• تاخیر در مرگ: سومریان باستان از آو‌یشن به همراه سایر گیاهان دارویی، در تلاش برای به تاخیر انداختن مرگ بزرگان حکومتی و سیاسی استفاده می‌کردند.
• طعم‌دهنده و دور کننده حشرات: رومیان باستان از آو‌یشن برای طعم‌دار کردن پنیر استفاده می‌کردند و معتقد بودند که سوزاندن برگ‌های آن حشرات و حیوانات وحشی را دور می‌کند.

کاربردهای آویشن در قرون وسطا:

• شجاعت و دلاوری: اروپاییان در قرون وسطا بر این باور بودند که آویشن باعث افزایش شجاعت و دلاوری می‌شود.

کاربردهای آویشن در طب سنتی:

• الجزایر: در الجزایر از آو‌یشن برای درمان بیماری‌های تنفسی (مانند برونشیت و سرفه) و حساسیت‌ها استفاده می‌شد.
• یمن: در یمن، آو‌یشن را به همراه روغن کنجد و شیر برای درمان بیماری‌هایی نظیر ورم معده، تورم لوزه، گلودرد و اسپاسم روده‌ها استفاده می‌کردند.

آویشن کوهی، با سابقه طولانی و کاربردهای متنوع، همچنان به عنوان گیاهی ارزشمند در طب سنتی و صنایع غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

کاربردهای سنتی و خواص آویشن در طب سنتی

آو‌یشن، گیاهی با قدمت طولانی در طب سنتی، به دلیل خواص درمانی متعددی که دارد، مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در ادامه به برخی از کاربردهای سنتی آویشن اشاره می‌شود:

1. درمان مشکلات تنفسی: در طب سنتی آلمان، از چای آویشن (تهیه شده با 1 تا 2 گرم آویشن خشک) برای تسکین علائم برونشیت، سیاه‌سرفه و التهابات غشای مخاطی دستگاه تنفسی استفاده می‌شد.
2. بهبود مشکلات گوارشی و تسکین درد: دم‌کرده سرد گل آویشن برای سوء هاضمه و دوران نقاهت پس از بیماری مفید است. دم‌کرده گرم آن نیز برای رفع تشنج، قاعدگی دردناک، نفخ شکم، قولنج و سردرد تجویز می‌شده و به عنوان یک عرق‌آور استفاده می‌گردد.
3. درمان سرفه و افزایش اشتها: در کلمبیا و کوبا، جوشانده گیاه تازه یا خشک شده آو‌یشن به عنوان اشتهاآور، عرق‌آور و درمان سرفه‌های معمولی و سیاه‌سرفه کاربرد دارد. بخور جوشانده این گیاه نیز استنشاق شده و عصاره آن به صورت تنقیه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
4. تسکین مشکلات پوستی: برای درمان بیماری‌های جلدی، محلول‌های موضعی حاوی اسانس آو‌یشن برای حمام‌های موضعی تهیه می‌شده است. این کار باعث تقویت پوست و رفع ناراحتی‌های جلدی می‌شود.
5. تسکین درد مفاصل: اسانس آو‌یشن به صورت موضعی با روغن زیتون یا سایر روغن‌ها روی مفاصل به عنوان گرم‌کننده و محرک سطحی به کار می‌رود.
6. ضدعفونی کننده و ضد انگل: تیمول موجود در آو‌یشن به دلیل اثرات ضدعفونی‌کننده، در بیماری‌های روده و مسمومیت‌های ناشی از عفونت روده و وبا اثر مفید دارد. همچنین به دلیل اثر ضد کرم، برای رفع کرم‌های تریکوسفال، کرم کدو و کرمک به صورت تنقیه استفاده می‌شود.
7. آرام‌بخش و کمک به مشکلات روماتیسمی: آو‌یشن به عنوان آرام‌بخش، محرک جنسی و خلط‌آور به شکل دم‌کرده مصرف می‌شود. همچنین در وان حمام برای کمک به مشکلات روماتیسمی و پوستی (کوفتگی، پیچش مفصل و غیره) مورد استفاده قرار می‌گیرد.

آویشن در کلام محمد زکریای رازی:

صعتر (آویشن کوهی)، با تمام انواع گوناگونش، به بدن حرارت می‌بخشد و باد را خارج می‌کند. از جمله گیاهانی است که افراد سرد مزاج باید مصرف کنند، زیرا به هضم غذا کمک می‌کند.

در خواص طبی آو‌یشن آمده است: گردش خون را بهبود می‌بخشد، اعمال جنسی را تحریک و تقویت می‌کند، قابض است، ضد درد و تشنج است. هوش و قوای ادراک را افزایش می‌دهد، برای ضعف و نارسایی کبد و ریزش مو مفید است و پیاز مو را تقویت می‌کند.

آویشن برای درمان عفونت‌های ریوی، زکام، برونشیت، آسم، آنژین، سوء هاضمه، دل درد و اختلالات قاعدگی بسیار مفید است.

آویشن در طب جدید(استفاده آویشن در داروسازی)

آو‌یشن، گیاهی با خواص شگفت‌انگیز در طب مدرن

آو‌‌یشن، گیاهی معطر با قدمتی طولانی در طب سنتی، امروزه نیز به طور گسترده در طب مدرن مورد استفاده قرار می‌گیرد. خواص درمانی آویشن به دلیل وجود ترکیبات فعال مانند تیمول و کارواکرول است. در این مقاله به بررسی جامع خواص آویشن و کاربردهای آن در طب مدرن می‌پردازیم:

1. اثرات ضد اسپاسم و ضد نفخ:

• روغن آو‌یشن به عنوان یک ماده معطر، در قطره‌های سرفه و مرهم‌های رقیق برای تسکین اسپاسم و نفخ کاربرد دارد.
• تیمول موجود در روغن آویشن نیز دارای خواص مشابه است و در فرآورده‌های دارویی مختلف به کار می‌رود.

2. خواص ضد قارچی:

• تیمول موجود در آو‌یشن، به دلیل خاصیت ضد قارچی قوی، در ترکیبات دارویی ضد قارچ مورد استفاده قرار می‌گیرد.

3. اثرات ضد کرم:

• تیمول به عنوان یک داروی ضد کرم شناخته شده است و در دوزهای مشخص (2 گرم، سه نوبت در روز) برای درمان عفونت‌های انگلی تجویز می‌شود.

4. ضد میکروب قوی:

• روغن قرمز آویشن از قرن 16 به عنوان یک ضد میکروب موثر شناخته شده است.
• خواص ضد میکروبی آن به دلیل وجود تیمول و کارواکرول است.
• به طور گسترده در دهان‌شویه‌ها، محلول‌های غرغره، خمیردندان‌ها، صابون‌ها، پاک‌کننده‌ها و فرآورده‌های ضد عفونی کننده استفاده می‌شود.
• در درمان بیماری‌هایی مانند سیاه‌سرفه، سل و برونشیت نیز کاربرد دارد.

5. تسکین سرفه:

• عصاره آو‌یشن یکی از مواد اصلی تشکیل‌دهنده شربت‌های ضد سرفه است و به تسکین علائم سرفه کمک می‌کند.

6. ضدعفونی کننده و ضد التهاب:

• تیمول به عنوان یک ضدعفونی کننده و ضد انگل، برای درمان زخم‌ها و جوش‌ها به کار می‌رود.
• به دلیل خاصیت تحریک‌کنندگی، باید به صورت محلول الکلی 1% یا پودر رقیق 2% استفاده شود.

7. اثرات قلبی عروقی (مطالعات حیوانی):

• مطالعات آزمایشگاهی نشان داده‌اند که روغن آو‌یشن می‌تواند فشار خون را کاهش داده و انقباضات قلبی را تنظیم کند.
• با این حال، این اثرات در انسان هنوز به طور کامل بررسی نشده‌اند.

8. محافظت از پوست:

• روغن قرمز آویشن از حساسیت، خارش و آسیب‌های ناشی از اشعه خورشید محافظت می‌کند.
• استفاده موضعی از روغن رقیق نشده آویشن می‌تواند باعث تحریک و خارش پوست شود.

9. خواص آنتی‌اکسیدانی و ضد پیری:

• اسانس فنلی آو‌یشن، با خواص ضد باکتری، ضد قارچ و آنتی‌اکسیدانی، به عنوان یک نگهدارنده طبیعی غذا و تاخیردهنده پیری در پستانداران شناخته شده است.

10. درمان سندرم روده تحریک پذیر (IBS):

• قطره خوراکی گاسترولیت، حاوی عصاره آو‌یشن، در درمان علائم IBS از جمله نفخ، سوزش، ترش کردن، دل‌پیچه، درد شکمی، سوء هاضمه و تغییرات اجابت مزاج موثر است.

11. احتیاط در مصرف خوراکی:

• تیمول گاهی اوقات برای درمان عفونت‌ها تجویز می‌شود، اما برای ضدعفونی معده و روده توصیه نمی‌شود، زیرا می‌تواند باعث اسهال شود.
• تیمول از طریق روده جذب شده و از طریق ادرار دفع می‌شود.

نکات مهم:

• همیشه قبل از مصرف آویشن یا فرآورده‌های حاوی آن، با پزشک خود مشورت کنید.
• از مصرف بیش از حد آویشن خودداری کنید.
• در صورت بروز هرگونه حساسیت، مصرف آویشن را قطع کنید.
• این مقاله صرفاً جنبه اطلاع‌رسانی دارد و نباید به عنوان جایگزینی برای مشاوره پزشکی در نظر گرفته شود.

نتیجه

آو‌یشن، گیاهی معطر با سابقه‌ای طولانی در طب سنتی، به دلیل خواص چشمگیرش به طور گسترده در مراقبت‌های بهداشتی مدرن مورد استفاده قرار می‌گیرد. فواید درمانی آن، که به ترکیبات فعالی مانند تیمول و کارواکرول نسبت داده می‌شود، شامل درمان‌های سنتی برای بیماری‌های مختلف، از جمله عفونت‌های تنفسی و مشکلات گوارشی است. علاوه بر این، آویشن به دلیل نقش بالقوه‌اش در درمان سرطان مورد بررسی قرار می‌گیرد، که اهمیت آن را در کاربردهای غذایی و دارویی برجسته می‌کند. گنجاندن آویشن در یک سبک زندگی سالم نه تنها ممکن است سلامتی را بهبود بخشد، بلکه به عنوان یک اقدام پیشگیرانه در برابر بیماری‌ها نیز عمل کند.